Η κύρια θέση στην Χριστιανική λατρεία ανήκει
στα μυστήρια. «Λέγεται μυστήριο», γράφει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος για την
Ευχαριστία, «επειδή εκείνο που πιστεύουμε δεν είναι το ίδιο με αυτό που
βλέπουμε, αλλά βλέπουμε ένα πράγμα και πιστεύουμε άλλο ... Όταν ακούω να
αναφέρεται το Σώμα του Χριστού, καταλαβαίνω το λεγόμενο με μία ορισμένη έννοια
ενώ ο άπιστος, με μία άλλη έννοια»1. Αυτός ο διπλός χαρακτήρας, εξωτερικός και
εσωτερικός συγχρόνως, είναι το διακριτικό στοιχείο ενός μυστηρίου• τα μυστήρια,
όπως κι η Εκκλησία, είναι ορατά και αόρατα: σε κάθε μυστήριο υπάρχει ο
συνδυασμός του εξωτερικού ορατού σημείου με μία εσωτερική πνευματική χάρη. Στο
Βάφτισμα ο Χριστιανός υφίσταται εξωτερικό λούσιμο σε νερό, και συγχρόνως
εξαγνίζεται εσωτερικά από τις αμαρτίες του. Στην Θεία Ευχαριστία παίρνει ψωμί
και κρασί όπως φαίνεται από την ορατή άποψη, ενώ στην πραγματικότητα τρώγει το
Σώμα και Αίμα του Χριστού.
Στα περισσότερα μυστήρια η Εκκλησία παίρνει
υλικά πράγματα — νερό, ψωμί, κρασί, λάδι — και τα κάνει φορείς του Αγίου
Πνεύματος. Μ’ αυτόν τον τρόπον τα μυστήρια φέρνουν στο νου την Ενσάρκωση, όταν
ο Χριστός πήρε υλική σάρκα και την έκαμε φορέα του Αγίου Πνεύματος: και
προσβλέπουν η μάλλον προσδοκούν την «Αποκατάσταση» και την τελική λύτρωση της
ύλης κατά την Δευτέρα Παρουσία.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία μιλά συνήθως για εφτά
μυστήρια, βασικά τα ίδια εφτά όπως στην Ρωμαιοκαθολική Θεολογία, (Βάφτισμα,
Χρίσμα, Θ. Ευχαριστία, Μετάνοια η Εξομολόγηση, Ιερωσύνη, Γάμος και Ευχέλαιο).
Μόνο κατά τον 17ον αιώνα, όταν η Λατινική επίδραση
στον Ορθόδοξο χώρο βρισκόταν στο πιο ψηλό της σημείο, ο κατάλογος αυτός πήρε
οριστικό σχήμα. Προηγουμένως, οι Ορθόδοξοι συγγραφείς διαφέρουν σημαντικά όσον
αφορά τον αριθμό των μυστηρίων. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός μιλά για δύο, ο
Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης για έξη, ο Ιωάσαφ, Μητροπολίτης Εφέσου (15ος αιώνας)
για δέκα. Και εκείνοι οι Βυζαντινοί Θεολόγοι που μιλούν για εφτά μυστήρια,
διαφέρουν στο ποιά συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογό τους. Ακόμα και σήμερα ο
αριθμός εφτά δεν έχει καμιά απόλυτη δογματική σημασία για την Ορθόδοξη
Θεολογία, αλλά χρησιμοποιείται βασικά για να διευκολύνει την διδασκαλία και
κατήχηση.
Εκείνοι που σκέφτονται, για «εφτά μυστήρια»
πρέπει να είναι προσεκτικοί να προφυλάγονται από δύο παρεξηγήσεις: Πρώτον, αν
και όλα τα εφτά είναι πραγματικά μυστήρια δεν είναι όλα το ίδιο σημαντικά αλλά
υπάρχει κάποιο είδος «ιεραρχίας» μεταξύ τους. Η Θεία Ευχαριστία για παράδειγμα,
βρίσκεται στην καρδιά της όλης Χριστιανικής ζωής και εμπειρίας, κάτι που δεν
ισχύει για το Ευχέλαιο. Ανάμεσα στα εφτά, το Βάφτισμα και η Θ. Ευχαριστία
κατέχουν ξεχωριστή θέση. Για να χρησιμοποιήσουμε μία φράση που υιοθετήθηκε από
την Κοινή Επιτροπή Ρουμάνων και Αγγλικανών Θεολόγων στο Βουκουρέστι το 1935,
αυτά τα δύο μυστήρια είναι «προεξέχοντα ανάμεσα στα Θεία μυστήρια».
Δεύτερον, όταν μιλούμε για εφτά μυστήρια δεν
πρέπει να απομονώνουμε ποτέ αυτά τα εφτά από πολλές άλλες πράξεις στην
Εκκλησία, που κατέχουν επίσης μυστηριακό χαρακτήρα, και που ονομάζονται για
ευκολία «ευχές». Ανάμεσα σ’ αυτές τις ευχές είναι οι ακολουθίες της μοναχικής
κουράς, του μεγάλου αγιασμού των υδάτων, τα Θεοφάνεια, η ακολουθία ταφής των
νεκρών και η στέψη ενός μονάρχη. Σ’ όλα αυτά υπάρχει ένας συνδυασμός εξωτερικού
ορατού σημείου και εσωτερικής πνευματικής χάρης. Η Ορθόδοξη Εκκλησία
χρησιμοποιεί ένα μεγάλο αριθμό μικρότερων ευχών που έχουν επίσης μυστηριακό
χαρακτήρα ευλογία σίτου, οίνου και ελαίου• φρούτων, αγρών, σπιτιών οποιουδήποτε
αντικείμενου η στοιχείου. Αυτές οι μικρότερες ευλογίες και ακολουθίες είναι
συνήθως πολύ πρακτικές και πεζές. Υπάρχουν ευχές για την ευλογία ενός
αυτοκινήτου η μιας σιδηροδρομικής μηχανής η για να καθαριστεί μία περιοχή από
ενοχλητικά ζωύφια. Μεταξύ της πλατειάς και της στενής έννοιας του όρου
«μυστήριο» δεν υπάρχει σταθερή διαίρεση: η όλη χριστιανική ζωή πρέπει να ιδωθεί
σαν μια ενότητα, σαν ένα μεγάλο μυστήριο του οποίου οι διαφορετικές πτυχές
εκφράζονται με μία μεγάλη ποικιλία πράξεων, μερικές από τις οποίες συμβαίνουν
μία φορά στην ζωή του ανθρώπου, άλλες ίσως καθημερινά.
Τα μυστήρια είναι «προσωπικά» είναι τα μέσα όπου
η χάρη του Θεού προσφέρεται σε κάθε Χριστιανό «ξεχωριστά». Γι’ αυτό τον λόγο,
στα περισσότερα μυστήρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας ο ιερέας αναφέρει το όνομα
κάθε προσώπου όταν τελεσιουργεί το μυστήριο. Όταν δίνει τη Θεία Κοινωνία π.χ.
λέγει:« Ο δούλος του Θεού (τάδε) μεταλαμβάνει του Τιμίου Σώματος και Αίματος
του Κυρίου». Στο Ευχέλαιο λέει: «Κύριε, ίασε τον δούλον σου (τάδε) από ασθένεια
σώματος και ψυχής».
